ÇOCUKLARA ÖDÜL VERMEK HER ZAMAN OLUMLU SONUÇ VERMEYEBİLİR!
Birçok aile çocuklarının ders çalışmak istemediğinden, çalışmadığından veya ödevlerini yarım yamalak yapmasından yakınır. Ah aileler çocuklarının yerinde olacaktı, ne hevesli çalışırlardı oysaki. İşte onların vaktinde bu imkanlar yoktu. Bu yüzden de aileler çocuklarına içten içe kızarlar da. Aileler birçok fedakarlıklarda bulunurlar ve güçleri yettikçe çocuklarının istediklerini alırlar. Ailelerin fedakarlıkları ödenmez de yine de çocukların çalışmalarını engelleyen haklı sebepleri var. Bu yüzden çocuklarınıza hiç kızmayın sayın anneler , babalar. Çocukları anlamak için bu sebepleri görmek gerekir. Bir davranışın altında yatan bilişsel ve duyuşsal sebepleri bilmek, o davranışı anlamayı ve şekillendirmeyi kolaylaştırır. O halde bu geçerli sebepler neler?
En temel sebebi ailelerin çocuklarına çalışsın diye verdikleri pekiştireç diye adlandıran ödüller. Bu ödüllerin aslında olumlu sonuç vermesi lazım değil mi? Olumlu sonuç vermediği durumları da var.
Ödüllerin fark edemediğimiz iki olumsuz etkisi:
Değer kaybı
Çocuklara çalışmaları için verilen ödüller bir anlamda rüşvet kavramıyla örtüşmektedir. Bir kişiye istenileni yapması için verilen para, eşya, söz, hediye… rüşveti tanımlar. E ailelerde çalışsınlar diye çocuklarına birçok ödül vermiyorlar mı? Çocukların istediği bir şeyi almak gibi… Evet istenilen davranışı sağlar. Çocuklar ödevlerini yaparlar, ders çalışırlar; ama o vereceğiniz ödülü almak için. Ödül yoksa, çalışma da yok. Peki sizce istenilen davranışı gerçekten gerçekleştirmiş oldular mı? Hayır!
Bir diğer değer kaybı ise çocukların bu ödüllerle doyumsuzlaşması ve daha fazlasını istemeye başlaması. Dikkat! Ders çalışmalarını teşvik etmeye çalışırken açgözlü, hırslı olmalarını da teşvik ediyor olabilirsiniz. Mesela ödevlerini yaptığı için ödüllendirilen bir çocuk, kitap okumasının karşılığında da bir şey isteyebilir ya da verilen ödül artık onu tatmin etmeyebilir ve istekleri çeşitlenebilir. Sizinle pazarlığa otururlar anlayacağınız.
Düşünüldüğünde de her davranışın sürekli ödüllendirilmesi veya çocukların bekledikleri ölçüde ödüllendirilmesi imkansız. Dolayısıyla ailelerin bu fayda göreceklerini sandığı ödüllendirme stratejileri onları güç duruma düşürebilir. Ödüller verilirken dikkat edilmeli ve mümkün olduğunca maddi ödüllerle davranışlar pekiştirilmemeli.
İçe yönelik motivasyonu düşürmek
İçe yönelik motivasyon; konunun, görevin veya etkinliğin sonuçlarından ziyade kendisinden kaynaklanan motivasyondur. İçsel motivasyon da denilen bu kavram basitçe kişinin uğraşında sonuçtan bağımsız olarak hissettiği hazdır. Ödüllendirme çocukların bu içsel motivasyonunu baltalamakta. Bir başka deyişle, çalışmanın vereceği motivasyonu öldürmektedir. Lepper, Greene,ve Nisbett (1973)'in deneyi bunu açıklamaktadır:
Bir anasınıfında çocukların 3 saat içinde kendi kendilerine ne kadar süre resim çizdikleri not edilir, bu sürede çocuklar istediği zaman kağıt ve kaleme ulaşabilmektedir. Bir hafta sonra çocuklara bir ziyaretçilerinin olduğunu ve ne tür resimler çizdiklerini merak ettiği söylenir. Çalışmada iki grup vardır. Grubun bir tanesi resim çizme eylemi için ödüllendirilirken; diğer grup sadece resim yapar ve bunun sonucunda herhangi bir ödül almaz. Birkaç hafta sonra kalem ve kağıdın tekrar ulaşılabilir olduğunda bu iki grubun resme ayırdığı zaman tekrar ölçülür. Ödül alan gruptaki çocuklar ilk aşamadaki resim çizerken geçirdiği zamanın neredeyse yarısı kadar zaman geçirirken, ödüllendirilmeyen gruptaki çocuklar ilk aşamadaki süre kadar resim çizer. Bu deney gösteriyor ki, ödül içe yönelik motivasyonu dışsal motivasyona çevirebilir ve sonuç olarak çocuklar eylemi gerçekleştirmek için dışsal bir motivasyona ihtiyaç duymaya başlayabilir. Dolayısıyla yine istenilen davranış tahmin edilemeyen sebeplerle yön değiştirmiş oldu.
'Öğrenme' dersindeyken hocamız daha da çarpıcı bir örnek verdi: Çalışmayı engelleyen en önemli sebeplerden biri de merakın olmaması ve bu merak deneyin sonucunun gösterdiği gibi ödüllendirmelerle maalesef sönüyor. Şöyle ki; çocuklar okul öncesi dönemlerinde ailelerini bunaltacak kadar meraklıdırlar, soruları vardır ve öğrenmeye can atarlar. Okula başladığında da bu öğrenme istediği, öğrenmek için sorulan her soru öğretmenler tarafından not olarak ödüllendiriliyor ve bu merakın içe yönelik motivasyonu dışsal bir motivasyona dönüşür. Dolayısıyla öğrenmeye olan merak içsel motivasyonu kaybettiği için çocuklardaki öğrenme heyecanı da azalıyor. Bu da performanslarını ne yazık ki düşürüyor. Mantıklı sanki!
Bunlara ek olarak; her ders aynı derece zorlayıcı değildir ve öğrencilerin içlerinden çalışmayı sevdiği dersler de vardır. Eğer çocuğun ilgisinin olduğu bir derse ödül koyarsanız, bu sefer o derse karşı olan ilgisinin yine azalmasına yol açabilirsiniz. Verdiğiniz ödüllerle çocuğunuzun o derse yönelik içsel motivasyonunu farkında olmadan dışsal sebeplere bağlamasına sebep olabilirsiniz. Sonuç olarak ödülün varlığı ile bu davranışı yaparken, içsel motivasyonuyla yapması kadar da etkili olamayacaktır. Deneyi örnek alırsak sadece resim çizmek bile çocuklar için bir ödül hissini verir, ondan keyif alırlar ama verilen ödülle çocuklar bu sefer resim çizmenin kendisinden çok onun sonucunda gelen ödüle dikkatlerini verir ve etkinliğin kendisine olan ilgileri azalır.
İçe yönelik motivasyonu azaltan bir diğer durumsa zorlama, baskı hissi. Çocuk bir davranışından dolayı ödüllendirildiğinde, kontrol edildiğini düşünebilir. Bu kontrol edilme hissi o davranışın sürekli olmasını ve kendiliğinden olmasını engeller. Bir kişi bir etkinlikte ne kadar kontrol edildiğini düşünüyorsa o kadar o etkinlikten keyif almaz. Aynı zamanda o etkinliğe, davranışa olan ilgisini de azaltır. Burada belirleyici özellik çocukların verilen ödülleri nasıl algıladığıdır: kontrol edici mi teşvik edici mi?
Görüldüğü gibi ödüllendirme umduğumuz olumlu sonuçlar yerine olumsuz sonuçlara neden olabilir. Bu demek değil ki ödüllendirme işe yaramaz. Ödüllendirme yöntemi elbette işe yarar bunun için önce bu olası dikkat edilmesi gereken ve olumsuz sonuçlara neden olabilecek durumların farkına varmak gerekir. Ders çalışmak sadece bir örnek, ödüllendirmenin olumsuz etkilerinin sebepleri her türlü davranış için geçerlidir: Düzenli olmaları için verilen ödüller, ev işlerinde yardımcı olmaları için verilen ödüller... gibi Ne tür bir ödüllendirme ve hangi durumlarda işe yaraması da başka bir yazı da ele alınmalı.
Ümmü Gülsüm Alaca
Kaynak:
Lieberman, D.A. (2012). Human Learning and Memory. Cambridge University Press.